اثرات اصلی اکالیپتوس مربوط به اسانس برگ هاست است که دارای خاصیت ضد احتقان و ضد میکروب وضد سرفه خوبی است، به همین دلیل به شکل بخور دارای مصرف بالایی در جهان است . تنفس اسانس یا بخور اکالیپتوس توسط ریه ها باعث اثرات ضد احتقان ، خلط آور ، ضد میکروب و کاهش تورم غشای مخاطی گلو می گردد . همچنین چای تهیه شده از برگ اکالیپتوس در برونشیت و ورم گلو و کاهش سرفه موثر و مفید است.
نام علمی : Eucaiyptus globulus
نام انگلیسی : Eucalyptus
گیاه شناسی اکالیپتوس
اکالیپتوس درختی است مرتفع و زیبا که ارتفاع آن در استرالیا که زادگاه اصلی آن است به حدود ۱۰۰ متر می‌رسد ولی در نواحی دیگر تا ۴۰ متر گزارش شده است
برگ درخت در انواع جوان یا مسن از نظر شکل متفاوت است برگهای آن در درختان جوان دارای وضعیت متقابل، بدون دم برگ ، و به شکل بیضوی و یا مدور، در قسمت قاعده برگ هستند
رنگ این برگ ها در ابتدا سبز مایل به آبی و کم کم به رنگ سبز مایل به سفید در می آیند در درختان مسن برگها به صورت منفرد و دارای دم برگ هستند شکل این برگها باریک دراز و نوک تیزند
رنگ آنها سبز یا سبز مایل به زرد است وسعت کشت این گونه درخت در ایران کم است و اکالیپتوس های موجود در ایران از گونه های دیگراند قسمت مورد استفاده این درخت در داروسازی و پزشکی برگ آن است که حاوی اسانس بسیار پر مصرفی می باشد
منبع جغرافیایی اکالیپتوس
درختان اکالیپتوس بومی استرالیا بوده ولی امروز در اکثر نقاط دنیا کشت می گردد در قرون اخیر این درخت بسیار ارزشمند در نواحی گرم دنیا از جمله آفریقا و جنوب آمریکا ، آرژانتین ، برزیل و پاراگوئه ، در آسیا چین ، هند و اندونزی و جنوب اروپا کشت وسیع شده است کشور های اسپانیا ، مراکش و شوروی ثابت از صادر کنندگان این محصول هستند
تاریخچه اکالیپتوس
استفاده سنتی از درمان تب با برگ اکالیپتوس در قرن ۱۹ میلادی در غرب توسعه یافت این درخت با راهنمایی و همکاری باغ گیاه شناسی ملبورن در اروپا و سپس در شمال آمریکا گسترش یافت محققان شوروی معتقدند که اسانس آن اثرات خوبی بر روی ویروس آنفولانزا دارد بسیاری از دانشمندان دیگر بر این اعتقاد هستند که اسانس اکالیپتوس دارای اثر ضد میکروب وبا و میکرو ارگانیسم های دیگر است
ترکیبات مهم اکالیپتوس
مهمترین ترکیب برگ ها اسانس به میزان یک و نیم الی سه و نیم درصد است میزان ترکیبات موجود در اسانس به شدت تحت تاثیر گونه ، شرایط آب و هوایی و جغرافیایی منطقه است
مهمترین ترکیب این اسانس ترکیب اکسیدی به نام ۱و۸ سینئول می باشد که از ۵۴ تا ۹۵ درصد آن را در گونه های مختلف تشکیل می دهد این اسانس دارای بوی نافذ می باشد که مربوط به همین ترکیب است
ترکیبات دیگر اسانس شامل آلفا پی نن ، پاراسیمن ، آرمودندرن ، کومین ، آلدهید ، گلوبولول ، پینو کارویول هستند . اسانس های مورد مصرف در داروسازی نباید حاوی کمتر از ۷۰ درصد ۱و۸ سینول باشد 1و۸ سینول به نام اکالیپتول نیز مشهور می‌باشد
اثرات مهم اکالیپتوس
اثرات اصلی اکالیپتوس مربوط به اسانس برگ هاست است که دارای خاصیت ضد احتقان و ضد میکروب خوبی است به همین دلیل به شکل بخور دارای مصرف بالایی در جهان است و در حقیقت یکی از پرمصرف ترین اسانس هاست .
تنفس اسانس یا بخور اکالیپتوس توسط ریه ها باعث اثرات ضد احتقان ، خلط آور ، ضد میکروبی و کاهش تورم غشای مخاطی گلو می گردد . همچنین چای تهیه شده از برگ اکالیپتوس در برونشیت و ورم گلو و کاهش سرفه موثر و مفید است.
داروهای خوراکی به دست آمده در مشکلات روده ای ، معده ای و مثانه نیز کاربرد دارد اسانس اکالیپتوس در بسیاری از فراهم فرآورده های غیر دارویی مانند شیرینی جات ، آدامس ، صابون و اسپریها مصرف میشود.
از سویی پماد حاصل از اسانس اکالیپتوس دارای خاصیت دور کننده حشرات است لذا در صورت استفاده از آن بر روی سطوح باز بدن تا حدی از نیش زدن حشرات جلوگیری می‌کند
طریقه و میزان مصرف اکالیپتوس
برای استفاده از برگ تازه یا خشک اکالیپتوس به عنوان بخور می‌تواند حدود ۲۰ گرم برگ خشک و یا دو برابر این میزان برگ تازه را در ظرفی از آب ریخت و جوشانید بخارات به دست آمده از آن در محیط سربسته باعث رفع احتقان بینی می شود
فرآورده‌های صنعتی اکالیپتوس ، این فرآورده ها اکثراً به شکل بخور های آماده است که به صورت محلول هیدرو الکلی هستند بر حسب راهنمای دارو می توان مقادیر مختلفی از چند قطره تا چند میلی متر را در ظرفی از آب جوش ریخت و آب را جوشانید
بخارات اسانس فراهم شده در محیط های سربسته باعث رفع احتقان بینی می شود.
دیگر مصارف اکالیپتوس
شکلات و آدامس های تهیه شده از اسانس اکالیپتوس در سال های اخیر به بازار عرضه شده اند که ضمن ضد عفونی کردن دهان و گلو باعث رفع احتقان سریع بینی نیز می گردند
برگ اکالیپتوس را می‌توان مخلوط با گیاهان دیگر نظیر بابونه یا گیاهان اساس دارد به عنوان بخور مورد مصرف خوراکی قرار داد
خوراکی از برگ خرد شده اکالیپتوس به عنوان خلط آور و یا کسب اثرات دیگر آن می توان استفاده کرد برای تهیه آن بر روی نصف قاشق چای خوری برگ خرد شده اکالیپتوس یک لیوان آب جوش می ریزیم و ۱۰ دقیقه صبر میکنیم سپس صاف کرده و کم کم می نوشیم این مقدار مصرف را می‌توان سه بار در روز تکرار کرد یادآوری میشود که اسانس اکالیپتوس هرگز به صورت خوراکی نباید مصرف شود
عوارض جانبی اکالیپتوس
مصرف مقدار زیاد فرآورده‌های خوراکی آن می‌تواند باعث ایجاد اسهال و استفراغ گردد همچنین اسانس بعضی از گونه ها حساسیت زا بوده و باعث تحریک پوست و یا غشای مخاطی می گردند
مصرف در باردهی و شیردهی
در بارداری از استفاده خوراکی اسانس خودداری شود همچنین در شیردهی بهتر است مصرف نشود چون ممکن است باعث تهوع و استفراغ گردد
مهم ترین اثرات گزارش شده اسانس و و برگ اکالیپتوس
ضد درد، ضد کرم ، ضد باکتری ، کاهش دهنده قند خون ، ضد ورم ، ضد تب ، ضد عفونی کننده ، ضد اسپاسم ، ضد تومور ، ضد قارچ ، ضد سرفه ، ضد ویروس ، ضد نفخ ، ضد احتقان ، قابض ، باز کننده برونش ها ، ادرار آور ، خلط آور ، حشره کش ، مسکن ، محرک و کاهش دهنده ترشحات گلو و بینی
نکات قابل توجه
با توجه به بیش از ۶۰۰ گونه اکالیپتوس و اینکه در حال حاضر آنها را در شرایط مختلف جغرافیایی و آب و هوایی کشت داده‌اند به طور متوسط درصد اسانس برگ خشک انواع اکالیپتوس یک الی سه درصد و در برگ تازه ۱.۶ الی چهار صدم در صد درصد است مقادیر کمتر یا بیشتر از اعداد ذکر شده نیز می تواند صحیح باشد
بیش از ۴۰ گونه اکالیپتوس در وسعت های کم و یا زیاد در ایران کشته شده اند که در دهه های اخیر و اکثراً از استرالیا به ایران آورده شده اند با توجه به ارزشمند بودن چند جنبه این درختان روز به روز به وسعت آنها در ایران افزوده می گردد
گونه ای که قدمت و وسعت بیشتری در ایران دارد اکالیپتوس کامال دلنسیس است که بیشتر در مناطق جنوبی ایران به چشم می‌خورد
با مطالعه ای که بر روی اسانس بیش از ۳۵ گونه اکالیپتوس موجود در سراسر ایران توسط نگارنده و همکاران در بین سال‌های ۱۳۶۰ الی ۱۳۷۰ انجام گرفت نشان داده شد که حداقل پنج گونه از بین آنها از نظر تولید اسانس و کمیت و کیفیت داروی مناسب هستند
درختان اکالیپتوس از ارزش بالایی برخوردارند چرا که استفاده های زیادی از آنها به عمل می آید که به طور خلاصه به قرار زیر می باشد
به علت رشد سریع آنها قدرت تولید چوب آنها بسیار زیاد است.
گونه های مختلف آنها در شرایط بسیار متفاوت به عنوان سایه بان و بادگیر در خشکاندن باتلاق ها در ارتفاع هم سطح دریا در نواحی مرتفع در مناطق خشک در مناطق مرطوب و در نواحی نسبتاً سرد تا بسیار گرم قابل کشت هستند به همین دلیل در نقاط مختلف ایران کشت آنها موفق بوده است.
مصارف برگ اکالیپتوس
از اسانس برگ اکالیپتوس در داروسازی تهیه صابون تهیه اسپری های مختلف صنایع مشکلات صنایع آدامس سازی صنایع آرایشی و بهداشتی و صنایع متفرقه نیز استفاده می شود
تانن های برگ حاصل از عمل اسانس گیری در جوهر سازی مورد مصرف است
در مناطقی که وسعت کشت درختان زیاد باشد زنبورداری رایج است و یکی از عسل های با طعم و مزه خوب مربوط به استفاده زنبور از شهد گلهای اکالیپتوس است
اسانس اکالیپتوس خاصیت دور کننده حشرات را داراست وجود اکالیپتوس در نواحی مسکونی بدین منظور مفید بوده و به ویژه در بعضی نواحی مانند شمال ایران که حشرات زیادی باعث مزاحمت می شوند وجود آن ضروری است
با توجه به افزایش وسعت کشت اکالیپتوس در ایران حدود ۱۰ سال است که اسانس مصرفی در صنایع دارویی برای تهیه بخور اکالیپتوس از درختان داخلی ترمیم میشود
احتیاط
فرآورده های حاصل از اسانس اکالیپتوس را نباید بر روی صورت استفاده کرد چون ممکن است باعث قرمزی و تحریک پوست شود از قرار دادن این محصولات در جلو یا داخل بینی نوزادان و کودکان خودداری شود
بر گرفته از کتاب گیاهان دارویی و گیاهان درمانی مولف دکتر محمد حسین صالحی سورمقی