شیر خشت طبیعتی گرم و معتدل دارد . خواص ملین و مسهل صفرا ، خلط آور، مقوی جگر و معده و کاهش دهنده حرارت بدن ، رفع سرفه و خشونت سینه و حلق و تب می باشد. با ماءالشعیر بهترین مسهل است و برای همه مفید می باشد.
گیاه شناسی شیرخشت:
شیر خشت مانی است که به صورت قطعات جامد کروی و یا اشکال دیگر به رنگ های سفید شیری یا مایل به زرد با طعم بسیار شیرین و خنک کننده به دو نام شیرخشت شهری و هراتی در عطاری های ایران عرضه می شود.
تاریخچه شیر خشت:
در گذشته و در بعضی منابع، شیرخشت را مانی مربوط به گیاه کاروان کش با نام علمی کاروان کش با نام علمیAtraphaxis spinosa دانسته اند.
ولی پژوهش های جدید، از جمله پژوهش های آقای دکتر امین نشان می دهد که شیر خشت حاصل فغالیت حشره ای بر روی دو گونه گیاه با نام های فارسی شیرخشت، گپ شیر و سیاه چوب با نام علمیcotoneaster numularia و cotoneaster numularioides از خانواده گل سرخ(Rosaceae) می باشند.
این گیاهان در برخی نقاط البرز مرکزی و اطراف بیرجند می رویندو ذر اثر فعالیت حشره ای بر روی آنها ترشحاتی ایجاد می شود که مردم محلی آنها را جمع آوری و به بازار عرضه می کنند. شیر خشت به عنوان یک ملین خوب، تب بر و ماده خنک ک
ننده در طب سنتی ایران مورد استفاده است.
شیر خشت در کتاب قانون:
ابن سینا در کتاب قانون راجع به شیر خشت چنین گفته است:
شیرخشت یا شیر خشک شبنمی است که در هرات بر درخت بید و گون کتیرا می نشیند.دارای مزاج معتدل است . دارای اثر مسهلی و دیگر خواص مشابه ترنجبین، ولی ازآن قوی تر است و خاصیت زداینده دارد.
لغت فارسی آن شیرخشک به معنی لبن منجمد یا مشابه شیر منجمد می باشد و لغت شیر خشت به معنی صمغ مشابه شیر است، چون خشت به معنی صمغ می باشد.
بهترین شیرخشت تکه های بزرگ سفید و شیرین خالص است که چون در دهان گذارند، زود حل شود و زبان را بسیار شیرین و سرد گرداند و شیرینی آن با عسل و شکر متفاوت است.
طبیعت آن گرم و در رطوبت معتدل است . همچنین ملین طبع و مسهل صفرا، خلط آور، مقوی جگر و معده و کاهش دهنده حرارت بدن ، رافع سرفه و خشونت سینه و حلق و تب می باشد. مسهل نیکویی است که می توان آن را برای همه افراد و سنین بدون اذیت مصرف نمود. با ماءالشعیر بهترین مسهل است.
اثر مسهلی آن در صورتی که نزله و سرفه نباشد، با گلاب بهتر است. همچنین با ماء الشعیر برای رفع تب حار و افراد گرم مزاج مفید است. تأثیر مسهلی با عرق رازیانه و روغن بادام بیشتر و بهتر است . از عوارض آن قراقر در معده(صدای معده) و رقیق شدن منی و سرعت انزال است.
نکات قابل توجه شیر خشت:
۱-پژوهش سالهای اخیر بر روی شیر خشت نشان داده است که محصول خوراکی آن می تواند انسان را تا حدی در برابر تشعشعات اتمی مصون نگه دارد.
۲-استفاده های جذید و صنعتی از شیر خشت به عنوان ملین خوب برای کودکان و رفع زردی سریع تر نوزادان می باشد. در این موارد شیر خشت را می توان جایگزین ترنجبین کرد.
۳- اصطلاح “مان” به معنی فرآورده هایی از گیاهان است که توسط گیاه یا حشره ای که روی آن فعالیت می کند، ترشح می شود. این فرآورده ها اکثرا به صورت قطعاتی به اشکال مختلف( یا بی شکل) جامد، شیرین مزه و محلول در آب می باشند که عمده ترکیبات آنها را قندها تشکیل می دهند.
در مورد مان
تولید این مان ها بسیار حساس است و به شرایط آب و هوایی و جغرافیایی محل ارتباط دارد، بنابراین مان فقط در بعضی مناطق تولید می شود و بر روی درختان همه مناطق(ایران و جهان) به وجود نمی آید.
مان ها علاوه بر خواص شیرین کننده و اصولا ملین، دارای خواص دیگری نیز هستند و از قدیم در طب سنتی ایران و جهان مورد استفاده بوده اند. با توجه به تنوع گیاهی و شرایط اکولوژی استثنایی ایران، تعداد مان های تولید شده روی گیاهان ایران نسبتا زیاد و از تنوع قایل توجهی برخوردار است.
به طوری که تعداد و انواع آنها نسبت به بسیاری از مناطق دنیا بیشتر است و تجارب طب سنتی ایران در این زمینه بیشتر از نقاط دنیاست.
با توجه به اینکه غیر از تجربیات طب سنتی ایران مطالعات چندانی روی ترکیبات و اثرات این مان ها انجام نشده است ، هنوز سوالات و ابهاماتی در مورد آنها وجود دارد و لازم است برای روشن شدن رمز و راز نوع تولید، عوامل دخیل در تولید ، حشرات و گیاهان مولد، شرایط ایجاد ،مواد موثر و اثرات و خواص آنها تحقیقات وسیعی صورت گیرد.
۴- به نظر می رسد تولید شیرخشت بر روی این گیاهان ، مربوط به ایران و اطراف باشد، زیرا گزارشی از این مان بر روی گونه های دیگر گیاه در نقاط دیگر جهان ارائه نشده است.
۵- ابن سینا در کتاب قانون درخت مربوط به شیرخشت را بید و گون نام برده که به احتمال زیاد منظور این گیاه نیست، زیرا مشخصات آن در مخزن الادویه با آنها کاملا متفاوت است و در تحقیقات جدید هم هیچ کدام از این گیاهان بید و گون ارتباطی با شیر خشت ندارد و مان یا صمغ های حاصله از بید و گون محصولات دیگری هستنئ که به نامهای بیدخشت و کتیرا مشهورند.